Өзге өркениетті елдердегідей бүгінгі заман ағымы өмірімізге алқабилер сотын енгізуді талап етті. Елімізде 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап Алқабилер сот институты жұмыс істейді. ҚР Конституциясының 75-бабының 2-бөлігінде айтылғандай, «Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады».
Алқабилер соты — қылмыстық істерді қарау кезінде қарапайым азаматтар қатысатын сот жүйесі. Бұл институт көптеген елдерде әділ сот төрелігін қамтамасыз ету тәсілі ретінде қолданылады.
Алқабилер сотының негізгі мақсаты – сот төрелігінің әділдігін нығайту, халықтың сот жүйесіне деген сенімін арттыру және сот процесінің бейтараптығын қамтамасыз ету. Алқабилер сотталушының кінәсі немесе кінәсіздігі туралы мәселені ғана шешеді, ал жаза тағайындау судьяның құзыретінде қалады. Мұндай сот бір судья мен он алқабиден тұрады және шешім қабылдау үшін олардың көпшілігінің пікірі ескеріледі.
Алқабилер соты институты азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы маңызды жетістіктердің бірі. Алқабилер сотының екі негізгі моделі белгілі — англо-саксон (классикалық үлгі) және континентальды. Алқабилер сотының классикалық үлгісі Англия, АҚШ секілді мемлекеттерде, ал континентальді үлгісі Франция, Германия, Испания, Италия мемлекеттерінде кең таралған.
Қазақстанда алқабилер сотының континенттальді моделі қабылданды. Бұл ретте ұлттық заңнаманың ерекшеліктері ескерілген.
Қылмыстық процестік кодекстің 631-бабының талабына сәйкес, Сот төтенше ахуал жағдайларында және жаппай тәртіпсіздіктер барысында жасалған адам өлтіру; бейбітшілікке және адамзат қауіпсіздігіне қарсы, конституциялық құрылыстың негіздеріне және мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар; террористік және экстремистік қылмыстар; соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалған әскери қылмыстар; қылмыстық топ құрамында жасалған қылмыстар туралы істерді қоспағанда, аса ауыр қылмыстар туралы істерді алқабилердің қатысуымен қарайды.
«Алқабилер туралы» Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген кейбір шектеулерді қоспағанда, ҚР әрбір азамат осы тізімде болуға құқылы. Алқабилер тізіміне 25 жасқа толмаған; өтелмеген не алынбаған соттылығы бар; сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған; судьялар, прокурорлар, тергеушілер, адвокаттар, мемлекеттік қызметшілер мен әскери қызметшілер, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлері; наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерде есепте тұрған адамдар мүше бола алмайтынын атап өткен жөн. Сонымен қатар діни ұстанымы бойынша, бала күтіміне байланысты, іс жүргізіліп жатқан тілді білмеуіне байланысты және іске қатысуға мүмкіндігін шектейтін ауруы болған жағдайда іске қатысудан шеттетіледі. Азаматтар бір жыл ішінде қылмыстық істі қарайтын алқабилер алқасының құрамында бір рет бола алады.
Алқабиге сотта өз міндеттерін жүзеге асыру кезеңінде судьялардың заңда белгіленген кепілдіктері қолданылады. Яғни, алқаби бен оның отбасы мүшелері және олардың мүлкі мемлекеттің қорғауында болады.
ҚР Қылмыстық кодексінің 436-бабына сай, азаматтарға алқабидің міндеттерін атқаруына кедергі келтіргені үшін 80 АЕК-ке дейінгі мөлшерде айыппұл не сол мөлшерде түзеу жұмыстары не 80 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту не 20 тәулікке дейінгі мерзімге қамауға алу түрінде жаза көзделген.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі келтіргені, алқабидің өміріне қол сұққаны, алқабиді сот төрелігін жүзеге асыруға байланысты қорқытқаны немесе күштеп әрекет еткені, қорлағаны және жала жапқаны үшін жауапкершілік қарастырылған.
Облыстық соттардың кеңсесі алқабиге істі қарайтын судьяның лауазымдық жалақысының жартысы мөлшерінде, бірақ алқабидің негізгі жұмыс орны бойынша оның орташа жалақысынан кем емес мөлшерде сотқа қатысу уақытына (жұмыс күндерінің санына) барабар сыйақы төлейді. Республикалық бюджет есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері үшін заңнамада белгіленген тәртіппен іссапар шығыстары, тұрғылықты жері болмаған жағдайда, алқабилерге істі қарау уақытына қонақ үйде тұруға жұмсалған шығыстары өтеледі. Алқабидің соттағы міндеттерін орындау уақыты еңбек өтілін есептеу кезінде ескеріледі. Алқабидің негізгі жұмыс орны бойынша барлық кепілдіктер мен жеңілдіктер сақталады.
Сотта міндеттерін атқару кезінде алқабиді жұмыстан шығаруға немесе оны жұмыс берушінің бастамасы бойынша төмен ақы төленетін жұмысқа ауыстыруға жол берілмейді.
Алқаби болу — Қазақстан Республикасы азаматының құрметті, бірақ өте күрделі және жауапты міндеті Себебе ол аса ауыр қылмыс жасағаны үшін кінәлі қылмыскерді жазалауы, аз жазықсыз адамдың сотталуына жол бермеуі қажет.
Алқабилердің қатысуымен шығарылған сот үкімінің өзі Қазақстан халқының сот төрелігі болып саналады.
Алқабиге кандидат тізіміне енгізілген азаматтардың алқаби ретінде сот төрелігін жүзеге асыруға қатысуы — олардың азаматтық борышы.
Алқабилердің құзыретіне сотталушыға жүктелген іс-әрекеттің нақты жағы туралы мәселелерді шешу жатады (іс-әрекеттің орны, уақыты, сипаты мен тәсілі, туындаған салдарлар, іс-әрекетті жасаған адам, оның іс-әрекетінің себептері мен мақсаттары, іс-әрекетті жасау ниеті немесе абайсыздық және т.б.). Осыған байланысты алқабилерді «факт судьялары» деп те атайды.
Алқабилердің жауап алушыларға сұрақтар қоюға, заттай дәлелдемелерді, құжаттарды қарауға және өзге де тергеу әрекеттерін жүргізуге қатысуға, төрағалық етушіден қылмыстық іске қатысты заң нормаларын, сотта жария етілген құжаттардың мазмұнын және олар үшін түсініксіз басқа да мәселелер мен ұғымдарды түсіндіруді сұрауға құқылы.
Сонымен қатар алқабилер қылмыстық істі қарау кезінде қатысуға және сот отырысы залынан шықпауға; үкім шығару үшін кеңесу бөлмесіне шығарылғанға дейін қылмыстық іс бойынша өз пікірін білдірмеуге және оны басқа алқабилермен, сотпен, тараптармен, өзге де адамдармен талқылауға міндетті. Оның ішінде алқабилер қаралатын қылмыстық істің мән-жайы бойынша соттың құрамына кірмейтін адамдармен қарым-қатынас жасамауға; қылмыстық іс бойынша мәліметтерді сот отырысынан тыс жинамауға; алқабилер кеңесінің және дауыс беруінің құпиясын оның алдына қойылған мәселелер бойынша бұзбауға; олардың алдына қойылған сұрақтарға сұрақ парағында жауап беруге; алқабилер сотының алдына қойылған барлық мәселелер бойынша дауыс беруге; егер тиісті жазылым алынса, істі қарау барысында өздеріне белгілі болған мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияны жария етпеуге тиіс.
Алқабилер іс жүргізу жауапкершілігін бұзған жағдайда, алқабилер алқасының құрамынан шығарылып, іске қатысудан шеттеледі. Дәлелді себептерсіз сотқа келмегені үшін ақшалай айыппұл төлейді.
Алқабилер сотында дәлелдеуге жататын мән-жайлар тікелей алқабилер белгілейтін фактілерге және кәсіби судья белгілейтін фактілерге бөлінеді. Бұл алқабилердің құқық нормаларын кәсіби түрде білмеуіне, құқық қорғау жүйесінде, сот төрелігін жүзеге асыруда тәжірибесі болмауына байланысты.
Белгілі қазақ ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлиханов 1864 жылы өзінің «Сот реформасы туралы жазбасында» халықтың сот төрелігін әкімшілендіруге қатысуын сақтаудың қызу жақтаушысы бола отырып, «Билер сотында ағылшындарда «факт туралы мәселе» деп аталатын мәселені шешу үшін алқабилердің қатысуына мүмкіндік беретін жағдайлар бар» деп жазды. Оның пікірінше, дәл осы халықтық қатысу элементі қарапайым халықтың өкілдерінің билер түріндегі сот билігіне деген құрмет пен сенімнің маңызды факторы болды.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, тарихи тәжірибе алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу рәсімінің сақталуын төрағалық етуші қамтамасыз еткен жағдайда, алқабилер кінәлілік туралы мәселелерді дұрыс және әділ шеше алатындығын көрсетеді деген қорытынды жасауға болады.
Алқабилердің қатысуымен қаралатын істерді оңтайландыру мақсатында 01.07.2023 жылдан бастап алқабиге кандидаттардың тізімін Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты мен Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі Министрлігімен бірлесе отырып жасап, Төрелік базасына енгізеді. Алқабиге кандидаттарды тізімін алу үшін сот маманы Төрелік базасында арнайы алқаби деген тетікті басады, жүйе автоматты түрде тізімді береді, қолмен таңдалынбайды.
Алқабилер сотының ерекшелігі – ол сот төрелігін жүзеге асыруға кәсіби судьямен бірге арнайы құқықтық білімі жоқ, заңда белгіленген шектеулерден өтіп арнайы таңдап алынған қоғам өкілдерінің қатысуы.
Алқабилердің қатысуымен өткен сот процестері, алқабилердің қатысуымен қаралған істер, тәжірибе көрсеткендей өте жоғары деңгейде өтеді.
Өйткені, алқаби құрамындағы қарапайым адамдардың көзін жеткізу үшін мемлекеттік айыптаушы мен қорғаушының уәждері мен дәлелдері өте сауатты әрі нанымды болуы қажет.
Алқабилер қарапайым халықтың өкілі. Сондықтан, халық атынан сотқа қатысып отырғандықтан олардың жауапкершіліктері аса жоғары болу шарт.
Алқабилер соты, соттың әділ өтуіне ықпалын тигізеді, бұл жүйе халықаралық стандарттарға жақын, сотқа қатысушы тұлғалар құқықтық жағынан барынша қорғалады, сотқа деген қоғамның күмәнді көзқарасы өзгереді. Сонымен қатар, бұл жүйе сот жүйесін одан әрі жетілдіре түседі.
Алқабилер институтының қажеттілігі жыл өткен сайын айқындала беретіні сөзсіз.
Н.ХАСЕНБАЕВ,
Абай облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы
